'Black & White' in Düsseldorf: origineel thema, straffe kunst

De kracht van grijs

Denkt u bij grijs aan saai en onopvallend? Niet zo in ‘Black & White’, een expo die verrast met een origineel thema. Ze brengt tachtig kunstwerken bijeen die kiezen voor zwart, wit of grijs. Bijna altijd had de kunstenaar daarbij een speciaal effect voor ogen.

Bij Museum Kunstpalast ben je aan het goede adres voor een tijdreis. Hoe kunstenaars door de eeuwen heen met het occulte flirtten (Kunst und Alchemie), of waarom motieven als het gordijn en de sluier telkens weer opduiken in schilderijen (Hinter den Vorhang): de tentoonstellingen in Düsseldorf waren vaak eyeopeners.

Ook 'Black & White' pendelt vrolijk door zeven eeuwen geschiedenis, van Dürer tot Gerhard Richter en van Jan Van Eyck tot Cy Twombly, zonder dat het geforceerd overkomt. In samenwerking met de National Gallery in Londen, waar de tentoonstelling een van de publiekslievelingen was, passeren kunstwerken in uitgesproken grijstinten.

Kleur leidt alleen maar af van het wezenlijke, zo stond het tijdens de middeleeuwen in de strenge regels van de kerkliturgie. Omdat kleur overal aanwezig was, moest een sober palet de aandacht richten op het spirituele. Een straf staaltje van sacrale monochromie vind je in een vier meter hoog linnen doek, dat de scène van Christus op de Olijfberg voorstelt. Tijdens de Goede Week werd daarmee in de abdijkerk van Genua een soort meditatiekapel afgebakend, een grafkamer in één kleur.

Keukenmeid

In de vijftiende eeuw duiken zwart, wit en grijs op als een spel met effect en illusie, dat de grisailletechniek of grauwschildering daarna verder zou uitpuren. Een vroeg voorbeeld is een kersttafereel van Petrus Christus. Het is afgeboord met een boog die uit steen gehouwen lijkt. Ook Jan Van Eyck was een kei in het perfect nabootsen van marmeren sculpturen, zo toont een intiem tweeluik uit Madrid.

De strijd wie de beste kunstenaar was, de beeldhouwer of de schilder, zou uitmonden in realistische tableaus die nog altijd voor verwarring zorgen. Zoals in een drie meter lang tafereel van Andrea Mantegna, waarbij de figuren letterlijk gebeiteld lijken in een fries. Ze springen uit het doek naar voren. Een van de merkwaardigste kunststukjes is een trompe l’oeileffect uit de achttiende eeuw. Etienne Moulinneuf gebruikte daarbij een motief van Chardin, met een keukenmeid die haar meesteres betrapt. Hij onderstreepte de moraliserende boodschap van het overspel door het tafereel achter gebroken glas te situeren – zij het dat de scherven met veel bravoure op het doek zelf geschilderd zijn.

'Black & White' heeft ook enkele mooie studies van licht- en schaduweffecten in petto. Zoals Dürers schets voor het gewaad van God de Vader, als een ver­nuftige oefening in de kunst van het plooien.

De blikvanger van de tentoonstelling is Odalisk in grisaille, een tweede versie die Ingres maakte van een van zijn meest sensuele vrouwenportretten. Met grijstinten bereikt hij een graad van abstractie, die toch de zinnelijkheid van het origineel niet in de weg zit. Ook Picasso zou zich op hetzelfde motief baseren, in een krachtig naakt uit zijn late periode, waarmee hij de angst voor de dood bezweerde.

Nieuwsbeelden

Met de fotografie ging de schilderkunst al evengoed de concurrentie aan. Vaak moet je goed kijken. Met zijn teder meisjesportret, badend in diffuus licht, leverde de Fransman Célestin Blanc op het eerste gezicht een foto af. Maar het is écht een schilderij. Ook het stormlandschap van Peter Balke, met de vingers bewerkt, doet aan een foto denken.

Evengoed inspireerde de fotografie zich op beeldcomposities en licht- en schaduwpartijen uit de schilderkunst. Picasso, en later Marlene Dumas, baseerden zich dan weer op tv-beelden of filmstills. Voor 'The image as a burden' gebruikt Dumas het beeld uit de film Camille, waarbij Robert Taylor een in zwijm gevallen Greta Garbo in de armen neemt. Op haar schilderij maakt ze er wel een piëta van.

Gerhard Richter mocht in dit pakket niet ontbreken. Zijn schilderijen lijken vaak op wazige foto’s. Richter gebruikte kenmerken die met de fotografie geassocieerd worden, zoals objectiviteit en voyeurisme, maar ontkracht ze door de beelden meteen weer onscherp te maken. Helga Matena met verloofde, het portret van een prostituee die brutaal vermoord werd, is bij Richter geen nieuwsbeeld meer maar een vage herinnering.

In een stad als Düsseldorf, die beroemde fotografen voortbracht, krijgen de fotowerken een extra accent. In een aparte zaal vind je vroege natuurbeelden van Karl Blossfeldt, de hypergestileerde naakten van Robert Mapplethorpe, maar ook een medisch experiment dat Rosemarie Trockel vastlegde. De reeks Wie es ist zu sein, was du nicht bist volgt spinnen die bij het weven van hun weg een drug toegediend kregen. De gevolgen van cafeïne, lsd en mescaline leiden tot de raarste bouwsels.

Skelet

De hedendaagse sectie begint bij een absoluut nulpunt: het 'Zwarte vierkant' waarin Malevitsj resoluut met de traditie breekt. Maar het zijn de vibrerende optische effecten van Bridget Riley, de woeste drip painting van Jackson Pollock en de zwierige geste van Cy Twombly met krijt op een schoolbord, die het sterkst in het oog springen.

In de installatie 'The Collector’s House' van Hans Op de Beeck stap je binnen in een interieur in uitsluitend grijstonen. Diffuus, gefilterd licht creëert een onwezen­lijke sfeer. Het weglaten van elke kleur houdt enkel een skelet van de werkelijkheid, waar je verbaasd in ronddwaalt.

Hoe een wereld in zwart en wit, die we associëren met vroege televisiebeelden, nog altijd aan onze waarneming weet te morrelen: dat is het spannende aan grijs dat deze tentoonstelling demonstreert.