Waar is nu het echte Amsterdam?

Een verzameling aardige kunstwerken, maar het echte Amsterdam, mooi, lelijk, van nu en voorbij het cliché, laat zich niet zien.
Rond oud en nieuw knalde het van de mupi's: 2013 is het jaar van Amsterdam. Het jaar waarin wordt gevierd dat de grachtengordel vierhonderd jaar bestaat. Waarin Rijksmuseum en Stedelijk Museum met gezichtsbepalende verbouwingen en veel bombarie heropenen, en de cultuurtoeristen toestromen.
Bij zulk marketinggeweld kun je als klein centrum voor hedendaagse kunst maar beter niet achterblijven. Vandaar dat kunstcentrum De Appel, in zijn nieuwe onderkomen aan de Prins Hendrikkade, het plan opvatte via de jongste kunst de schijnwerper te richten op het feestvarken. Artificial Amsterdam heet de expositie die afgelopen weekend opende. Die wil geen ordinaire citymarketing zijn, maar de wereldbefaamde stad tonen als kunstwerk vol tegenstrijdigheden.
Maar hoe grijp je die stad bij zijn lurven, die anders is dan Rotterdam en Den Haag, en anders dan Parijs, Rome of New York? Hoe kijk je verder dan de bekende clichés van weed, Wallen en vermeende tolerantie? Door hoofdzakelijk buitenlandse kunstenaars te benaderen, is het idee, die vanwege hun opleiding aan de Gerrit Rietveld Academie, Rijksakademie of de Ateliers een tijdje aan Amsterdam hebben gesnuffeld. En die daarbij hun outsiderblik hebben behouden.
Dat lijkt een prima uitgangspunt. Over ons land bestaan hilarische, openbarende observaties van buitenstaanders, in antropologie of literatuur. Zo prikte een schrijver in de 19de eeuw de Hollandse properheidsmythe door. Zo schoon als onze stoepjes, zo vies vond hij onze voeten.
Achterliggende gedachte van een van de tentoonstellingsmakers, zelf afkomstig uit Cuba: vroeger was Amsterdam nog echt tolerant. Een film van insider Ed van der Elsken uit de zogenaamd wilde jaren tachtig onderstreept zijn gelijk. Toen liepen de punkers en de kortgebroekte meisjes nog ongehinderd over straat. Zo oogt de vrijheid, waarnaar curator Gerardo Mosquera en vele anderen terugverlangen.
Wat zien de kunstenaars? Die onthouden zich bij voorkeur van elk commentaar of statement. Zo is een van de onbetwiste hoogtepunten de film Staging Silence (2), (2013) van de Belgische Hans Op de Beeck. Daarin bouwen transparante handen een stad van suikerklontjes en van plastic flessen, en een land van aardappels en piepschuim. Het is een betoverende ode aan wat banden maken kunnen. Maar over Amsterdam gaat het niet.
Een ander hoogtepunt, speciaal voor de tentoonstelling gemaakt, is de absurdistische video van het duo Egle Budvytyte & Bart Groenendaal. Verpakt in hilarische outfits van ziekenhuisverband geeft Budvytyte bankiers en zakenmannen opdracht om poses aan te nemen, geïnspireerd op beelden van recente opstanden. De Zuidas-mannen, strak in het pak, gooien armen en benen in de lucht en doen zonder blikken of blozen wat Budvytyte vraagt.
Het is twijfelachtig of de hiërarchiegevoeligere bankiers uit de Londense City zich ook zo gedwee zouden laten manipuleren, waarmee de kunstenaars mogelijk een typisch Hollands karaktertrekje te pakken hebben. Maar Amsterdams, en een blik die verder reikt dan het decor van de Zuidas?
En dat is precies waar het in deze tentoonstelling misgaat. Er is een verzameling aardige kunstwerken samengebracht, die veelal in poëtische zin refereren aan een stad. Soms komt daarbij een glimp van Amsterdam voorbij, als in de video van Cristina Lucas, die paaldanseressen (!) laat optreden in een mondriaanesk decor. Maar het echte Amsterdam, mooi, lelijk, van nu en voorbij het cliché, laat zich, op de mooie, alledaagse observaties van Linda Bannink na, niet zien.
Dat Amsterdam zowel de tentoonstellingsmakers als de kunstenaars ontglipt, komt niet alleen omdat de tentoonstelling maar half is gelukt - voor de beloofde ingrepen in de openbare ruimte ontbrak grotendeels het geld. Het komt vooral door de vaker gehanteerde tentoonstellingsformule. Die gaat ervan uit dat als je maar een veelheid uiteenwaaierende, amusante kunstwerken bijeenbrengt, er vanzelf een rijkgeschakeerd, actueel en betekenisvol geheel uitrolt. Niet dus.

De film Staging Silence is een betoverende ode aan wat handen maken kunnen. Maar over Amsterdam gaat het niet