Hans Op de Beeck filmt de mensen

De Belgische kunstenaar Hans Op de Beeck trok weer even naar zijn ‘roots’: hij presenteert nieuw werk in de net geopende, nieuwe tentoonstellingsruimte van cultuurcentrum De Warande in Turnhout, zijn geboortestad. En hij gaat ook een werk maken voor het Red Star Line Museum, dat in september in Antwerpen opent. Hans Op de Beeck: 'Ik maak die werken met vrijwillige figuranten uit de omgeving, mensen die vaak niet meteen wakker liggen van actuele kunst en er op die manier toch actief mee kunnen kennismaken.'

Het werk van Hans Op de Beeck (1969) is de jongste jaren vooral in het buitenland te zien, met onlangs nog een grote retrospectieve tentoonstelling in Hannover. Ook de volgende maanden staan weer volop buitenlandse projecten op stapel: een permanent, levensgroot paaldorp in het Emscher Park bij Duisburg, soloprojecten in India en Beijing (Galleria Continua), maar deze lente en zomer ook een curatorschap in het Antwerpse Middelheim met een tentoonstelling waaraan naast hijzelf onder meer ook Pascale Marthine Tayou, Janet Cardiff en Carsten Holler deelnemen.
Voor de tentoonstelling in De Warande voltooide hij enkele nieuwe werken - de video’s Parade en Staging Silence (2) - en toont hij voor het eerst het fotoproject Room series op groot formaat . De komende maanden zal hij onder meer werken aan zijn nieuwe filmproject voor het Red Star Line Museum aan het Antwerpse Eilandje. Maar momenteel staat De Warande in Turnhout in the picture, waar een nieuwe ruimte voor hedendaagse beeldende kunst werd geopend. Het architectenbureau Beel & Achtergael tekende het plan en het mag gezegd: Vlaanderen krijgt er een importante, prachtige exporuimte bij. Stéphane Beel en zijn team tekenden ook voor de hele Warande een nieuw parcours uit, zodat het nu een gebouw wordt 'waar voortdurend, gelijktijdig en quasi overal de meest uiteenlopende dingen gebeuren'. Opvallend in de ontvangstruimte zijn de ‘blobs’ van Atelier Van Lieshout: zachtgroene maatwerkhutjes in kunststof, die voortaan de ticketbalie en de bewakingspost herbergen.
Hans Op de Beeck mag nu de kunstruimte openen met nieuw werk.

Hoe voelt het om een serieuze tentoonstelling te hebben in de stad waar je opgroeide?

Hans Op de Beeck: 'Dat is vooral leuk voor de familie. (lacht) Mijn werk zit immers vooral ver van huis, in alle hoeken van de wereld. Toen de uitnodiging van hen kwam, kon ik daar als Turnhoutenaar moeilijk nee tegen zeggen ... De Warande is ook altijd een cultureel baken geweest in het landschap van Turnhout en omstreken. Ik heb hier tot mijn vijftien jaar gewoond. De tentoonstellingsruimte is prachtig, hoewel zeker niet evident: voor de architecten was er een aantal beperkingen om die ruimte te herdenken, gegeven de bestaande situatie. Maar toch heeft het een museaal elan. Ik heb er dan ook voor gekozen om nieuw werk te tonen, dat ik ten dele realiseerde met vrijwillige figuranten uit de omgeving, mensen die vaak niet meteen wakker liggen van actuele kunst en er op die manier toch actief mee kunnen kennismaken. Het is dus zeker geen reizende tentoonstelling die al van elders kwam, of eentje vlug-vlug gemaakt door een aantal bestaande werken bij elkaar te harken.'

De grote benedenruimte van de vernieuwde tentoonstellingssite werd in twee gedeeld. Daar gingen op de openingsdag (26 januari) twee nieuwe video’s in première, die nadien op Art Rotterdam en eind april door Op de Beecks galerie Marianne Boesky in New York internationaal gepresenteerd worden.

Op de Beeck: 'Ik was al een tijdje bezig aan die twee films, tussen de andere projecten door, maar dit was een uitstekende gelegenheid om ze af te werken. De ene film, Parade, biedt een komen en gaan van voorbij de camera wandelende mensen; een haast lichtvoetige observatie van de meest uiteenlopende soorten mannen, vrouwen en kinderen. Je ziet twee keuvelende advocaten met hun dossiers onder de arm, een groep zwierige majorettes en een fanfare, wandelaars met een hond die op hen lijkt, uitbollende wielertoeristen, een begrafenisstoet, een door de regen rennende bruid, een stel jachthoornblazers ... De camera stond centraal in de theaterzaal van De Warande opgesteld, zodat ik meteen een link had met de podiumkunstenactiviteit hier in het gebouw. De figuranten kwamen links het podium op en gingen er rechts weer af, zo "naturel" mogelijk: een continue stoet van voorbijgangers, een lange parade. Het decor achter hen verandert ook voortdurend: er valt een sneeuwbuitje, herfstbladeren waaien op, achtergronden wisselen ... zodat er telkens een nieuwe context ontstaat.
Ik geloof heel sterk in de tragikomische kracht van het alledaagse; via dat alledaagse kun je spreken over het universele, het sterfelijke, het menselijk onvermogen. Dit is een parade over het leven en de dood, het grote verhaal dus, maar dan met doodgewone middelen, zoals het leven dagelijks tot ons komt.'

En de andere film?

Op de Beeck: 'Dat is Staging Silence (2), de tweede film in een kleine reeks. De eerste film Staging Silence (1) heeft zowat de hele wereld rondgereisd: hij kreeg ontzettend veel en fijne aandacht van pers en publiek, wellicht omdat hij heel speels was opgevat. De film werd opgenomen op een set van een vierkante meter. Af en toe duiken twee paar handen op die voor het oog van de camera een wereld op schaal manipuleren en transformeren. Zo krijg je een hele reeks fictieve decors na elkaar. In deze tweede film zie je onder meer een stad, die eerst zorgvuldig wordt opgebouwd uit suikerklontjes, maar dan plots, in twintig seconden, genadeloos in een goor ruïnelandschap transformeert omdat er kokend heet, zwart water over wordt gegoten. Er is een raadselachtige scène met een oerwoud opgebouwd uit kamerplanten, of een vuil en obscuur grootstedelijk steegje, samengesteld uit chocoladerepen. Kortom, met de meest banale en ridicule middelen worden ernstige, fictieve oorden geëvoceerd.
Die eerste film was zo speels en opwindend om te maken en de reacties waren zodanig lovend, dat mijn medewerkers en ik opnieuw hetzelfde principe hanteerden: twee paar anonieme handen die als een soort van dubbele deus ex machina de wereld veranderen voor het oog van de camera.'

Ik zag die eerste film, en wat er zo sterk aan is, is dat je, als de handen verdwijnen, als kijker weer razendsnel en onwillekeurig wordt meegetrokken in een schaalvergroting.

Op de Beeck: 'Ja, dat is blijkbaar een universele ervaring, want ik heb die film echt overal getoond, van de Aichi Triennale in Japan tot mijn solo in het Hirshhorn Museum in Washington DC. Overal ontving ik gelijkaardige reacties, van jong en oud. De toeschouwers kijken die video ook uit, wat niet van alle kunstvideo’s kan gezegd worden. (glimlacht) Dat heeft, denk ik, te maken met de directheid en zintuiglijkheid die er uit spreken. Dat is toch iets waar ik als kunstenaar naar op zoek ga: het kunstwerk dat een laag heeft die meteen kan communiceren, zonder vereiste specialistische voorkennis bij het publiek.
Wat me ook aansprak: je weet dat ik ook al heel grote installaties heb gemaakt, waarvoor vrachtwagens materiaal dienden aangevoerd, maar dit is echt met huis-, tuin – en keukenmiddelen gemaakt. En toch roept het een nieuwe realiteit op, voortdurend alternerend tussen ridiculiteit en ernst. Ik toon in De Warande ook voor het eerst acht heel grote zwart-witfoto’s. Sinds 2007 maak ik elk jaar een of twee van die arbeidsintensieve foto’s, waarvoor ik telkens een fictief personage fotografeer in mijn atelier en het vervolgens in een volledig virtueel, op computer getekende, fotorealistische ruimte plaats. Alles is er pure fictie: het invallend licht, het gebouw, de rekwisieten. Eigenlijk zijn het ook architectuuroefeningen, van vroeg modernisme tot fout postmodernisme of over the top neoclassicisme. De personages, jong of oud, man of vrouw, zitten telkens helemaal alleen in een interieur te verwijlen, in een soort mentaal niemandsland. Wij kijken naar hen als in een renaissanceschilderij met centraal perspectief: heel frontaal en uitnodigend. Ik ga nog twee foto’s maken en dan is deze reeks "Room Series" volledig rond.'

Je gaat ook een nieuw, groot werk maken voor het Red Star Line Museum, dat in september op het Antwerpse Eilandje opengaat. Wat zal het worden?

Op de Beeck: 'Ik heb vroeger een videowerk gemaakt dat Borderheet: het ging om illegalen die fluisterend een absurd gesprek voeren, opgesloten in een volgestouwde vrachtwagen die in de film langzaam om hen heen in beeld komt, als een soort enorme röntgenfoto. Het is wellicht een van de meest aan de actualiteit gebonden werken die ik ooit heb gemaakt. Het werk ontstond vanuit die buitengewoon tragische beelden in het nieuws eind jaren 90 waarbij Chinese vluchtelingen gestikt waren in het midden van een vracht tomaten, op weg naar Engeland. Dat greep me zo aan dat ik daar iets mee moest doen. En twee jaar terug maakte ik Sea of Tranquillity, een cinematografische, donkere fabel over het leven aan boord van een extreem luxueuze, fictieve cruiseliner. Als je weet dat de Red Star Line Company vroeger een rederij was die met cruiseliners zowel mondaine passagiers als immigranten vervoerde naar Amerika, dan komen die twee elementen - migratie en cruises - hier nu mooi bij elkaar. (lacht) Toen ik van hen de vraag kreeg een beschouwend kunstwerk te maken als permanent werk aan het eind van het museumparcours, dacht ik: ik moet hier voluit gaan voor abstractie en interpretatie. Want als je over migratie spreekt, dan krijg je vanzelf al te veel clichébeelden voor ogen; mensen in penibele omstandigheden, afgedragen kleren, versleten koffers, rafelige, naturalistische beelden die je kent vanuit het realisme in de schilderkunst van meer dan een eeuw geleden, vermijden.'

Het werk van Eugeen van Mieghem bijvoorbeeld die ook daadwerkelijk taferelen rond de Red Star Line schilderde?

Op de Beeck: 'Inderdaad. Ik wou niet in die clichés trappen en toen dacht ik: hoe kan ik naar de kern van het begrip migratie gaan? En die kern is: mensen die voor zichzelf beslissen om elders een ander leven te starten. Zo’n cruiseliner was toen geen plezierschip, dat was echt een transportmiddel. De Red Star Line heeft vooral Oost-Europese migranten naar Amerika verscheept. Dus heb ik besloten om het verhaal open te trekken naar een soort tijdloze visualisatie van migratie. Voor ons als buitenstaanders is dat eerder een collectief verhaal, maar voor elk van die migranten was het vooral een individueel verhaal. Een collectief kan bedreigend zijn, zie ooit het Heizel-drama, maar het kan ook mooi en ontroerend zijn: het zich als individu gedragen voelen door een groep bijvoorbeeld. Ik dacht: misschien moet ik meer spreken over het collectieve van mensen die onderweg zijn, in beweging, en van daaruit raken aan al die individuele aspecten: de hoop op een nieuw leven het afscheid; de ellende onderweg, het hervinden van je identiteit ...'

Oproep voor figuranten

Op 28 september 2013 opent het Red Star Line museum in de gerenoveerde gebouwen van de voormalige rederij aan de Rijnkaai te Antwerpen. Hedendaags kunstenaar en filmmaker Hans Op de Beeck maakt voor het museum een stille film die permanent zal worden tentoongesteld. Voor deze film Dance zijn museum en kunstenaar op zoek naar 800 vrijwilligers die voor een halve dag de rol van landverhuizer op zich willen nemen. De opnames vinden plaats op 6 april in de Parkloods van Park Spoor Noord in Antwerpen.
In de voormiddag wordt een groep van 300 figuranten gefilmd. Deze groep bestaat uitsluitend uit volwassen mannen en vrouwen. Landverhuizers die met de Red Star Line migreerden, moesten voor hun vertrek verplicht onder de douche. Daarom zit er ook een douchescène in de film, die enkel met deze groep ingeblikt wordt. Figuranten die intekenen voor deze groep, mogen er dus geen moeite mee hebben om even naakt in beeld te verschijnen. In de namiddag wordt de grootste groep van 500 figuranten gefilmd. Deze gemengde groep van kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen voert een reeks eenvoudige handelingen uit. Iedereen blijft hiervoor volledig gekleed in hetzelfde kostuum doorheen de hele reeks scènes. De kostuums worden op maat gemaakt en worden ter plaatse ter beschikking gesteld. Alle figuranten worden kort voor de officiële opening van het museum uitgenodigd, voor een sneakpreview van het museum en de film. Daar ontvangen ze, als herinnering aan de dag, een dvd met het ontstaansproces van Dance.